Welke foto's mag je gratis gebruiken?
Elke dag worden er op sociale media alleen al 300 miljoen afbeeldingen geüpload, en dan hebben we het zelfs nog niet over de afbeeldingen die geüpload worden op webshops, blogs, of nieuwswebsites. Bij de meeste van die foto’s gebeurt dat zonder copyrightvermelding. En hoewel veel mensen denken dat je foto’s van pakweg Pinterest of Google Afbeeldingen gewoon mag gebruiken, is dat eigenlijk doorgaans niet het geval.
Zodra een fotograaf een foto maakt, heeft hij/zij er namelijk copyright op. Hier hoort geen registratie bij, en een copyrightvermelding is ook niet verplicht. Het feit dat die foto op het internet staat, verandert daar niets aan. Een foto die je online vindt, is dus niet noodzakelijk rechtenvrij, ook al staat er geen copyright-tekentje of naamsvermelding bij. Je gebruikt ze dus liever niet zonder uitdrukkelijke toestemming van de fotograaf.
Maar hoe weet je nu welke foto’s je wél gratis mag gebruiken?
In essentie zit je in deze drie gevallen goed:
- foto’s uit het publiek domein
- creative commons-licenties
- wettelijke uitzonderingen
Geïnteresseerd hoe het juist allemaal werkt? Lees dan zeker verder, want in deze post gaan we er dieper op in.
Let wel op dat foto’s waar geen auteursrecht op staat, wel nog altijd onder een ander intellectueel eigendomsrecht of een concurrentiewet kunnen vallen.
Publiek domein
Publiek domein is een term die aangeeft dat een creatief werk niet (meer) beschermd wordt door auteursrecht. Dit soort werken mag vrij gebruikt, gereproduceerd en uitgevoerd worden, zonder dat je daarvoor toestemming moet vragen of licenties moet betalen. Er zijn drie manieren waarop een foto in het publiek domein kan terechtkomen:
Het auteursrecht is vervallen
Auteursrecht op een foto vervalt 50 of 70 jaar na de dood van de auteur, geteld vanaf de eerstvolgende 1 januari. Of het 50 of 70 jaar is, hangt van de locatie af. In de meeste landen, waaronder de Verenigde Staten en lidstaten van de Europese Unie, wordt 70 jaar toegepast. In een aantal andere landen, waaronder Canada en Japan, is het 50 jaar. Bepaalde landen passen dan weer afwijkende systemen toe. Let hierbij wel op dat deze periode al meermaals is aangepast, waardoor er uitzonderingen zijn. Zoek dit dus zeker goed op voordat je een foto gebruikt.
De foto is niet beschermd door copyright
Auteursrechten gelden alleen voor foto’s die origineel zijn, d.w.z. dat de fotograaf creatieve keuzes heeft gemaakt. Hoewel de lat hiervoor laag ligt, zijn sommige foto’s nu eenmaal niet origineel genoeg. Die foto’s mag je dus gewoon gebruiken. Dit komt niet zo vaak voor, dus je gaat er best van uit dat dit niet het geval is.
Werken van de overheid
De wet op auteursrechten is niet van toepassing op werken die zijn uitgegeven door de regering van de Verenigde Staten. Dit geldt ook voor een aantal andere regeringen. In hun respectievelijke landen liggen die werken dus altijd in het publiek domein.
Goed om weten: je haalt de werken weer uit het publiek domein door ze zelf aan te passen; zo heb je bijvoorbeeld auteursrecht op je eigen vertaling van een tekst uit het publiek domein.
Creative Commons
Wanneer een fotograaf zijn/haar foto publiceert onder een Creative Commons-licentie, mag je die foto gratis gebruiken. Alleen wil dat niet zeggen dat de foto helemaal vrij van rechten of plichten is. In tegenstelling tot het publiek domein, heeft een auteur van een Creative Commons-afbeelding namelijk nog altijd auteursrechten. Bij Creative Commons-licenties heeft de auteur dus nog altijd het recht om voorwaarden op te leggen bij het gebruik van zijn/haar werk. Daarbij gaat het o.a. over naamsvermelding van de auteur, of je het werk mag bewerken of niet, en of je het werk mag gebruiken voor commerciële doeleinden. Let dus goed op de voorwaarden die bij de licentie horen. Welke CC-licenties er zoal zijn, vind je hier.
Soms is het niet mogelijk om de voorwaarden te respecteren, bijvoorbeeld als je een commercieel roddelblad uitgeeft en daarin een foto wilt gebruiken die onder een niet-commerciële CC-licentie valt. Dan heb je pech, want er is al in enkele rechtszaken vastgesteld dat commerciële publicaties dat soort foto’s niet mogen gebruiken. Als je niet aan de voorwaarden van de CC-licentie kan voldoen, moet je dus ofwel een andere foto zoeken, ofwel de auteur contacteren en toestemming vragen. Zonder expliciete toestemming van de auteur schend je zijn/haar auteursrecht.
Let wel op bij het gebruiken van CC-afbeeldingen. Kijk goed na of de persoon die de afbeelding met een CC-licentie heeft gepost, ook de rechten op die afbeelding heeft. Als dat niet het geval is, en die persoon een foutje heeft gemaakt, bega je een inbreuk op het auteursrecht.
Uitzonderingen op het auteursrecht
Auteursrecht is het exclusieve recht van een auteur om zijn/haar eigen werk te gebruiken, bewerken en verdelen. Alleen de auteur kan zijn/haar werk gebruiken en hiervoor toestemming verlenen aan anderen. Zonder toestemming van de auteur, mag je de foto niet gebruiken. Er zijn echter uitzonderingen op deze regel. Deze hangen ervan af waar je je bevindt en komen in een andere post nog uitgebreid aan bod, maar hier vind je alvast enkele belangrijke internationale uitzonderingen op een rijtje.
EU-lidstaten
De EU heeft een lange lijst met uitzonderingen vastgesteld in een richtlijn (2001/29/EC) die door de lidstaten is omgezet naar hun nationale wetten.
Deze uitzonderingen moeten streng geïnterpreteerd worden. Hierbij gaat het over kritiek, citaten, onderzoek en actualiteitsverslaggeving. Het gebruik van foto’s zonder toestemming van de auteur is dus legaal zolang het in deze context gebeurt. Hoe dit juist werkt en wat er juist bedoeld wordt met ‘strenge interpretatie’ leggen we nog uitgebreider uit in een latere post.
Fair dealing (Verenigd Koninkrijk)
In het Verenigd Koninkrijk mag je werk zonder toestemming van de auteur gebruiken voor de volgende doeleinden: studie en privé-onderzoek (allebei niet-commercieel), kritiek, recensie, en verslaggeving. Hou wel rekening met de regelgeving rond actualiteitsverslaggeving. Die houdt in dat foto’s alleen mogen gebruikt voor verslaggeving als ze een integraal deel zijn van de verslaggeving. De foto moet de tekst dus ondersteunen en er deel van uitmaken. Foto’s kopiëren en publiceren zonder uitleg valt dus niet onder fair dealing.
Als een werk toevallig voorkomt in een ander artistiek/origineel werk (bijvoorbeeld in een documentaire) schendt dit het auteursrecht ook niet.
Aangezien de voorwaarden voor fair dealing veel strenger zijn dan het Amerikaanse fair use, is het veel minder waarschijnlijk dat een foto die zonder toestemming van de auteur wordt gebruikt, onder fair dealing valt.
Fair Use (Verenigde Staten)
Fair use is het recht om werken, zoals bijvoorbeeld foto’s, te gebruiken zonder toestemming van de auteur. Om te bepalen of iets onder fair use valt, bekijkt een rechter de volgende vier criteria:
- Het doel en de aard van het gebruik: gebruik voor educatieve doeleinden of voor een non-profit heeft meer kans om als fair use gezien te worden dan commercieel gebruik.
- De aard van het oorspronkelijke werk: de rechter zal iets sneller als fair use beschouwen als het oorspronkelijke werk al eens gepubliceerd is geweest. Auteurs hebben het recht op controle over de eerste publieke verschijning van hun werk.
- De gebruikte hoeveelheid van het oorspronkelijke werk: het gebruik van een werk heeft meer kans om fair use te zijn als het niet in zijn volledigheid of in kleine hoeveelheid wordt getoond, bijvoorbeeld als de foto tijdens een documentaire op de achtergrond zichtbaar is.
- Het effect op de markt of op de waarde van het gebruikte werk: iets is geen fair use als jouw gebruik van de foto direct concurreert met dat van de fotograaf.